Хьалха-Марта

ГIала
Хьалха-Марта, МартантIе
43°07′20″ къ. ш. 45°32′12″ м. д.
Пачхьалкх	Росси
Регион	Нохчийчоь
КӀошт	Хьалха-Мартанан
Истори а, географи а
Йиллина	1713
Майда	30 км²
Центран локхалла	130 м
Сахьтан аса	UTC+3
Бахархой
Бахархой	↗62 702 стаг (2020)
Къаьмнийн хӀоттам	нохчий
Динан хӀоттам	бусулманаш
Официалан мотт	Нохчийн мотт, оьрсийн мотт
Идентификаторан терахьаш
Телефонан код	+7 87145
Поштан индекс	366500
Автомобилан код	95
ОКАТО	96234501
meriya-urus-martan.ru
Картин тӀехь

Хьалха-Марта. Гlали-чу

Хьалха-Марта, МартантIе  — Нохчийчоьнан гӀала, Хьалха-Мартанан кӀоштан административан центр. Таханлерачу дийнахь гӀала лоруш йу. 2020 шарахь биначу талламо гойтина бахархой барам ↗62 702 стаг.

Географи

ГӀала Рошни-хи олучу хийистехь йу, Соьлжа-ГӀалина къилб-малхбузехьа йу.

Уллера нах беха меттигаш: къилбседехьа Ӏалхан-Йурт эвла йу, къилбседа-малхбузехьа — ГихтӀа а, ШаӀми-Йурт а эвланаш йу, къилбседа-малхбалехьа — ГӀойтӀа эвла йу, къилба-малхбалехьа — ГӀой-Йист эвла йу, къилба-малхбузехьа — Роьшни-Чу а, Гихчу а эвланаш йу.

Истори

Хьалха-Мартантlер рузбан маьждиг

1917 шо кхачале

Хьалха-Марта. Керла-Юкъ

Хьалха-МартантӀехь нах беха 2500 шо герга хьан йу. Къилба агӀонехь Ани-Ирзо олуш археологически памятник йу. Цу чура Г. А. Вертеповс 1900-1901 шарахь борзан хьумнаш ехийра VI -IV бIешар заманар. Бойсан-Ирзах карийна кобански материалаш Паччалкхан историн музеях оьхкуш йу.

Эвла кхоллаелла гергарчу хьесапехь XVIII бӀешарахь, и йиллина тайп-тайпана нохчийн тайпанаш. Цу хьенахь Хьалха-Марта йолчехь билгал йахна йу: ДжаргӀан-Йурт, Пешхой, Гендаргеной, ЧӀинхой ишт кхи дӀа йол йарташ

Шамилан имаматехь Хьалха-Марта Жима Нохчийчоьнан центр йара.

СССР йолучу хенахь Хьалха-Марта цӀарахчу кӀоштан центр йара.

1944 шеран 23 февралехь коммунистийн Ӏедало нохчий а, гӀалгӀай а махкахбахар а, ишта Нохч-ГӀалгӀайн АССР дӀаяккхар а бахьана долуш, эвлан цӀе Красноармейское аьлла хийцина.

1810 шеран 3 майхь эвлан къилбаседехьа 10 километрехь Соьлжа хина йистехь, цунах Мартан хи кхеттачехь, Российн паччахьан эскаро Усть-Мартановский цӀе йолуш редут йина, маситта баттахь бен иза ца йитира.

XIX бӀешеран цхьалхачу йуххьенца эвла маситтазза паччахьан эскаро йохийна 1822 шеран 1-5 февралехь Хьалха-Марта а, уллера ГӀойта а Греков, Николай Васильевич полковникас команда яларца йохийра. Эвланийн уллехь аманаташ схьайаьхира.

1990 шарахь Хьалха-Мартан гӀала статус елира.

Бахархой

Бахархойн дукхалла
1939	1959	1970	1979	1989	1992	1996
13 400	↘11 672	↗24 311	↗27 942	↗32 851	↗38 000	↗38 600
2002	2003	2005	2006	2007	2008	2009
↗39 982	↗40 000	↗43 300	↗46 100	↗47 500	↗48 700	↗50 628
2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
↘49 070	↗49 100	↗51 363	↗52 744	↗54 248	↗55 783	↗57 358
2017	2018	2019	2020
↗58 588	↗59 954	↗61 221	↗62 702

Тайпанаш

Хьалха-Марта гӀалахь дехаш долу тайпанаш:

1. беной,
2. белгӀатой,
3. чӀинхой,
4. нашхой,
5. гендаргной,
6. нихалой,
7. тӀерлой,
8. шарой,
9. пешхой,
10. цӀонтарой,
11. чӀаьнтий,
12. хӀимой,
13. зумсой
14. ГӀордалой кхин.

ГӀарабевлла бахархой

ГӀалара схьабаьлларш

• Закаев, Ахмед Халидович — Ичкерин инарла.

ГӀалахь бинарш

• Бажаев, Зия Юсупович (1960 шеран 11 июль — 2000 шеран 9 март) — нохчийн бизнесмен, «Альянс» компани кхоьллинарг.
• Гучигов, Али Аюбович (1914 шо — 1957 шеран 29 сентябрь) — нохчийн XX бӀешеран хьалхаран эхан пачхьалкхан гӀуллакххо, Сийлахь-боккха даймехкан тӀеман декъашхо.
• Седаев, Мухади Мовладиевич (1962 шеран 8 сентябрь) — нохчийн штангист, масийттуза СССР чемпион а, СССР Кубок яккхинарг а.
• Димаев, Умар Димаевич (1908 шеран 1 октябрь, — 1972 шеран 26 декабрь) — нохчийн музыкант а, композитор а, Нохч-ГӀалгӀайн АССРн Халкъан артист, вевзуш волу музыкантан а, композиторан а Али Димаеван да.
• Билу-Хьаж (1852 шерахь,--1925шерахь)--- нохчийн дешан саг. 1921-1925 шершкахь нохчийн къам пархатдаккхаран т1емнаш йуккъехь хьалхваьлла лелла декъашо. Кхелхина Ростовехь набахтехь. Тайпан гендаргно